Nevşehir’in 18 km kuzeyinde olan Avanos’un antik dönemdeki adı “Venessa’dır. Çok sayıda çanak çömlek atölyesi bulunan ilçede seramik yapım geleneği Hititlerden beri süregelmektedir. Kızılırmağın getirdiği kırmızı toprak ve milden elde edilen seramik çamuru, avanoslu seramik sanatçılarının elinde şekil almaktadır. Avanos yakınlarında, Kızılırmak’ın hemen kenarındaki bir Roma mezarlığında ele geçen mermerden lahit, Merkez Kapadokya Bölgesi’nde bugüne kadar ele geçen tek lahit olması açısından ilginçtir. Lahit, 1971 yılında tesadüfen ortaya çıkmış, semerdam biçimindeki kapağı kimliği tespit edilmeyen şahıslarca açılmış ve içindeki buluntular ne yazıkki çalınmıştır. Ceset üzerinde yapılan patolojik ve paleoantropolojik araştırmalar sonucunda lahitin, saçları kına ile boyanmış bir kadına ait olduğu anlaşılmıştır.

Avanos’ta 13.yüzyıl Selçuklu dönemi’ne tarihlenen Saruhan Kervansarayı ve Alaaddin Camii bulunmaktadır.

Avanos’a 5 km, Paşabağlarına 1km, uzaklıktaki Zelve, Aktepe’nin dik ve kuzey yamaçlarında kurulmuştur. Üç vadiden oluşan Zelve Ören Yeri, peribacalarının en yoğun olduğu yerdir. Vadideki peribacaları sivri uçlu ve geniş gövdelidir.

Uçhisar, Göreme, Çavuşin’de olduğu gibi kaya oyma mekanlardaki trogloditik yaşamın ne zaman başladığı bilinmeyen Zelve, özellikle 9. ve 13.yüzyılda hıristiyanların önemil yerleşim ve dini merkezlerinden biri olmuş; aynı zamanda rahiplere ilk dini seminerler de bu yörede verilmiştir.

Yamaçların dibinde yeralan ‘Direkli Kilise’ Zelve’deki manastır hayatının ilk yıllarına aittir. Kilise süslemelerinde tercih edilen kabartma haçlar daha çok ikonoklastik düşünce ve yakındani lgilidir. İkonoklastik Dönem öncesine tarihlenen Balıklı, Üzümlü ve Geyikli Kiliseler vadinin önemli kiliselerindendir.

1952 yılına kadar iskan edilmiş vadide manastır ve kiliselerden başka yerleşim yerleri iki vadiye açılan tünel, değirmen, cami ve güvercinlikler bulunmaktadır.

Binlerce yüzyıldan beri insan toplulukları meyva toplayıcılığı ve balık avcılığı yaparak geçinmişler, dolasıyla suya olan hayati bapımlılıklarından dolayı da nehir kenarlarına yerleşmişlerdir.Bu bağlamda Kızılırmak, bu tarihi görevini sessizce yerine getirmiştir.Arkeolog Kemal T.Türkmen'in bulgularıda bunu doğrulamaktadır.

Avanos'un bilinen tarihi ilk Bronz Çağı'ndan itibaren başlar.Bu bilgilerimizi Topaklı Höyük Kazıları'na borçluyuz.İtalyanlar'ın 1967'de başlattığı kazılarda ilk Bronz Çağ'dan Bizans Dönemi'ne kadar sürekli oturum yeri olduğunu gösteren 24 arkeolojik kat ortaya çıkarılmıştır.

J:C:Gardin ve P. Garelli; M.Ö 19.yüzyılların başlarına ait,Asurlular'ın ticaret yollarını incelerken,ticari sınırların İncesu, Aksaray,Konya,Bor ,Niğde ve Ereğli bölgelerine kadar uzandığını tesbit ettiklerinde Nenessa ve Waşhania'nın bu bölgenin sınırları içinde olduğunu gördüler.Ayrıca tabletler, iki asurlu tüccarın Kaneş'ten (Kayseri - Kültepe) Buruşhattum'a (Acemhöyük) 4 günde gitmek için sürekli Waşhania, Nenessa ve Ullama'dan geçtiklerini yazmaktadır.1926'da da dilbilimci Emile FORRER, Boğazköy Hitit Kraliyet Arşivler'inde yaptığı araştırmalar sırasında bir tablette ZUWİNASA şehrinin adını okudu Nenessa ve Zu-Winasa, N.Thierry'nin çalışmalarına göre, Venassa ve Avanos'a dönüşmüştür.Osmanlı belgelerinde Avanos, "Enes", "Evenez" olarak geçer